Tüberküloz

Uzm. Dr. Müge Özgüler

Elazığ Fethi Sekin Şehir Hastanesi

İnfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji

 

TÜBERKÜLOZ (VEREM) NEDİR?

 

Tüberküloz; Mycobacterium tuberculosis adı ile bilinen bakterinin neden olduğu bir hastalıktır. Bu bakteri genellikle akciğerlere yerleşir, fakat akciğer dışında da böbrek, bel omurları ve beyine de yerleşerek infeksiyona neden olabilir. Sonuç olarak latent (uyuyan) tüberküloz ve tüberküloz hastalığına neden olabilmektedir. Tüberküloz hastalığı, tedavi edilmediği taktirde ölümcül bir hastalıktır.  

 

Tüberküloz Nasıl Bulaşır?

Tüberküloz bakterisi, bir kişiden başka bir kişiye öksürük, konuşma veya şarkı söyleme esnasında havaya saçılan bakterilerin solunum yoluyla alınmasıyla ile bulaşır. Ancak tüberküloz; el sıkışmayla, yiyecek içecek paylaşımıyla, yatak çarşafları, ortak tuvalet kullanımı, diş fırçaları veya öpüşmeyle bulaşmaz.

Bakteri solunum yoluyla alındıktan sonra akciğere yerleşir ve büyümeye başlar. Oradan lenf bezi, böbrek, omurga ve beyin gibi vücudun diğer organlarına yayılabilir. Yerleştiği organa bağlı olarak lenf bezi infeksiyonu, böbrek infeksiyonu, omurga kemiklerinde infeksiyon ve menenjit gibi tablolara sebep olabilir. Sadece akciğer tüberkülozu ve soluk borusunu (larenks) tutatn tüberküloz hastaları bulaştırıcıdır. Tüberküloz hastaları her gün vakit geçirdiği ev bireyleri, iş yada okul arkadaşlarına hastalığı bulaştırırlar.

 

Kimler Tüberküloz için risk grubundadır?

İnsanlar tüberküloz bakterisi ile infekte olduktan birkaç hafta sonra bakteriye karşı bağışıklık yanıtı gelişmesi halinde hastalık ortaya çıkmaktadır. Bir kısım insanlarda ise, başka bir neden dolayı bağışıklıkta zayıflama olması halinde yıllar sonra hastalık oluşmaktadır. Uyuyan (Latent) tüberkülozu olup, tedavi almayan hastaların %5-10 unda hayatlarının herhangi bir döneminde bağışıklık sistemleri normal olsa bile hastalık ortaya çıkmaktadır.

Genellikle tüberküloz için yüksek risk grubunda olan kişiler; Tüberküloz ile yeni infekte olanlar, herhangi bir tıbbi tedavi ile immün sistemi zayıflayanlar, uç yaşlar (çok büyük veya çok küçük yaşlar), diyabet, böbrek yetmezliği, AIDS hastalığı, ileri derecede zayıf olanlar, silikozis hastalığı, organ nakli, baş boyun kanseri olanlar, steroid tedavisi gereken hastalığı olanlar (romatoid artrit, chrohn vs gibi) dır.

 

Tüberkuloz hastalığı semptom ve bulguları nelerdir?

Tüberküloz ile infekte olan herkeste hastalık ortaya çıkmaz. Tüberküloz bakterisi alındıktan sonra uyuyan (latent) tüberküloz veya tüberküloz hastalığı ortaya çıkar.

 

Uyuyan (Latent) Tüberküloz İnfeksiyonu:

Tüberküloz bakterisi insan vücudunda hastalık oluşturmadan da bulunabilir. Bu durum uyuyan (latent) tüberküloz olarak tanımlanmaktadır. Bağışıklık sistemi bakteriyle savaşabilmekte ve büyümesine engel olmaktadır. Uyuyan (latent) infeksiyonun da hastada herhangi bir semptom olmayabilir, kendini hasta hissetmeyebilir. Genellikle bu hastalarda deri testi ve kan tüberküloz testleri pozitiftir. Eğer uyuyan (latent) infeksiyonu saptanan kişiler tedavi almazlarsa hayatlarının herhangi bir döneminde tüberküloz hastalığı ortaya çıkabilir. Fakat birçok uyuyan (latent) tüberküloz olgusunda bakteri hayat boyu inaktif kalır, tüberküloz hastalığı hiç gelişmez.

Tüberküloz hastalığı

Kişinin bağışıklık sistemi bakteriyi durduramadığında bakteri aktif hale gelir. Bakterinin aktif hale gelerek, vücutta çoğalması durumu tüberküloz hastalığı olarak bilinmektedir. Bağışıklık sistemi zayıf olan insanlarda, normal bağışıklık sistemine sahip insanlara göre daha fazla tüberküloz hastalığı gelişme riski vardır. Tüberküloz hastalığında hastalık belirtileri görülmekte ve bulaştırıcılık gözlenmektedir.

Tüberküloz hastalığı olanlarda; üç haftadan daha uzun süren kötü öksürük, göğüs ağrısı, kanlı balgam, kilo kaybı ve iştahsızlık, halsizlik, üşüme titreme, gece terlemesi gibi şikayetler ortaya çıkar.

 

Tüberküloz tanısı nasıl konulur?

            Tüberküloz hastalığı ile ilgili şikayetleri olan kişiler en yakın sağlık kuruluşuna başvurmalıdır. Burada hastalara öncelikli olarak ayrıntılı bir muayene yapılmakta, ardından bir takım tanısal testler istenmektedir. Ayrıntılı kan testleri, akciğer radyografik incelemeler, balgam ve ya diğer hasta örneklerinden yapılan testleri incelenmektedir. Özellikle akciğer tüberkülozunda balgam oldukça değerli ve gereklidir. Balgam çıkaran bir hastada özellikle sabah uyandıktan sonra alınan ilk balgam Aside Dirençli boyama (ARB) ile boyama ile boyanmakta ve tüberküloz basili aranmaktadır. Ancak kesin tanı balgamda tüberküloz basilini saptamak için yapılan balgam kültürü pozitifliği ile konmaktadır. Akciğer dışı tüberküloz tanısı için ise, tüberküloz basilinin yerleştiği organdan örnekleme yapılarak, ARB boyama ve kültür testleri yapılabilmektedir. Ayrıca, hasta örneklerinde basilin genetik yapısının arandığı moleküler tanı testleri de kullanılmaktadır. Tanıya ek katkısı olması açısından, Tüberküloz Deri testi (TDT) yapılabilir.

 

Tüberküloz Deri testi-Mantoux tüberkülin deri testi (TDT)

Tüberküloz Deri testinde sol ön kol orta kısmına test solüsyonu (PPD) enjektörle cilt içerisine küçük bir kabarcık oluşturana kadar verilir.  48-72 saat sonra testle oluşan kabarcık cetvelle ölçülür. Daha önce tüberküloz aşısı yaptıranlarda oluşan kabarcığın >15 mm, aşı yaptırmamış olanlarda ise >10 mm olması tüberküloz temasını ve testin pozitif olduğunu gösterir.

 

Tüberkülozdan nasıl korunabiliriz?

Tüberküloz hastalığı olan biriyle temas edilmesi halinde en yakın sağlık kuruluşuna başvurulmalı Ancak, sadece aktif akciğer ve ya soluk borusu (larenks) tüberkülozu bulaştırıcı olduğu için, temas edilen kişinin aktif tüberkülozu olduğundan emin olunmalıdır. Tüberküloz hastalarına temas etmiş olanlara tüberküloz deri testi yapılmalıdır. Testte pozitiflik olması halinde, hekim tarafından tüberküloz gelişmemesi için gerekli takip ve tedaviler planlanır. 

Basili alan bazı insanlarda birkaç hafta içerisinde hastalık belirtileri ortaya çıkabileceği gibi bazılarında yıllar sonra herhangi bir nedenden bağışıklık sistemi zayıfladığında ortaya çıkabilir. Bazı insanlarda ise hastalık hiç ortaya çıkmaz.

 

Tüberküloz Aşısı  (BCG):

Korunmada en önemli ve etkin yol önlemedir. Bacille Calmette-Guérin (BCG) aşısı tüberküloz hastalarını önlemek için yapılan bir aşıdır. 0.05 ml intra dermal uygulanır. Türkiye’de Sağlık Bakanlığı Genişletilmiş Bağışıklama Programı çerçevesinde, doğumdan 2 ay sonra yani 3. ay içerisinde olan bebeklere tüberküloz aşısı yapılmaktadır. Aşıdan 2 ila 6 hafta sonra kırmızı sivilce görünümlü bir kabarıklık oluşur. Ardından ülserleşir ve sonunda skar (yara izi) bırakarak iyileşir. Bu dönemde herhangi bir tedaviye gerek yoktur. Yenidoğanların yaklaşık %5-10 unda bu reaksiyon oluşmayabilir. 

Aşıya bağlı yan etkiler genellikle kendiliğinden geriler. Özellikle aşı yapılan bölgede nadiren büyük ülserler, abse formasyonları, büyük ve geniş skarlar ortaya çıkabilir. Daha nadir olarak da, koltuk altında lenf bezinde şişlik, kızarıklık ve kemik iltihabı görülebilir.

 

Risk gruplarının takip edilmesi ve latent tüberkülozu olanların tedavi edilmesi

• AIDS hastalığı olanlar
• Son iki yıl içinde tüberküloz bakterisi ile infekte olanlar
• Bebekler ve genç çocuklar
• Yasa dışı madde- ilaç kullananlar
• Bağışıklık sistemini zayıflatan başka hastalığı olanlar (kanser, Kemoterapi, steroid tedavisi vs)
• Yaşlılar
• Geçmişte yeterli tüberküloz tedavisi almayan tüberküloz hastalığı öyküsü olanlar

gibi tüberküloz için yüksek risk grubunda olanlar hem kendilerinde tüberküloz hastalığı gelişmemesi, hem de hastalığı topluma bulaştırmamaları için tedavi edilmelidir.

 

Seyahat esnasında tüberküloz bulaşmasını önlemek için öneriler.

Tüberküloz sıklığının yüksek olduğu ülkelere seyahat edilmesi durumunda, kalabalık ortamlarda yakın ve uzun süreli temastan kaçınılmalıdır. Bu tarz uzun süreli yakın temas gerekmesi halinde solunum yolları için koruyucu ekipmanlarla önlemler alınmalıdır. Tüberküloz hastaları ile uzun süreli yakın temasta bulunan kişilere tüberküloz deri testi yada spesifik tüberküloz kan testi yapılmalıdır. Seyahate çıkacak olanlara, seyahat öncesi TDT yapılması seyahat dönüşü 8-10 hafta sonra TDT’ nin tekrar edilmesi önerilmektedir. Tekrarlayan ve ya uzun süreli temaslılarda yıllık TDT yapılması önerilmektedir.